อาหารในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ

อาหารสัตว์น้ำกับแนวทางการลดต้นทุน

บทนำ
           ในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ ค่าอาหารเป็นต้นทุนส่วนใหญ่ของการเลี้ยง และเป็นปัญหาหลักที่จะส่งผลถึงสาเหตุอื่นตามมา ได้แก่ ปลามีการเจริญเติบโตช้า ได้ผลผลิตต่อบ่อต่อไร่น้อย ซึ่งเป็นผลการเลือกใช้อาหารที่มีโปรตีน หรือสารอาหารไม่เพียงพอมีการเจริญเติบโตช้า ใช้ระยะเวลาในการเลี้ยงนานขึ้น หรือพื้นบ่อเน่าเสียเนื่องจากทำอาหารใช้เองโดยไม่มีการใช้สารเหนียวทำให้อาหารละลายน้ำไปก่อนปลาจะกินหรือมีการจัดการการเลี้ยงไม่เหมาะสม เช่น วิธีการให้อาหารทำให้ปลาไม่ได้กิน ส่งผลให้เกษตรกรหรือผู้เลี้ยงปลาเสี่ยงที่จะขาดทุน หรือได้กำไรน้อย ซึ่งสาเหตุที่กล่าวมาสามารถแก้ไขปัญหาปรับปรุงได้ซึ่งจะสามารถช่วยลดโอกาสการเกิดปัญหาพื้นบ่อเน่าเสีย การขาดทุนเนื่องจากอาหารละลายน้ำ หรือให้อาหารมากเกินไป รวมทั้งลดต้นทุนค่าอาหารได้ เช่น การส่งเสริมให้เกิดอาหารธรรมชาติในบ่อ การเลี้ยงปลาหลายชนิดร่วมกันเพื่อให้มีการใช้บ่อก็จะสามารถลดต้นทุนและได้กำไรจากการเลี้ยงมากขึ้น

แนวทางในการลดต้นทุนค่าอาหาร : 
1. การเลือกใช้อหารที่เหมาะสมกับชนิดและอายุของสัตว์น้ำ เพื่อให้ปลาหรือสัตว์น้ำมีการเจริญเติบโตได้ดี
      * ระดับโปรตีน โดยปกติลูกปลาวัยอ่อน หรือปลาที่มีขนาดเล็ก จะต้องการอาหารที่มีโปรตีนสูงประมาณ 40-50% และย่อยดูดซิมได้ง่าย ถ้าใช้อาหารที่มีโปรตีนต่ำจะทำให้ปลามีการเจริญเติบโตช้า เปลืองอาหารและใช้เวลาเลี้ยงนาน เช่น 
         ลูกปลาขนาด 5-10 กรัม -> ขนาด 60-80 กรัม
            : ถ้าใช้อาหารโปรตีน 35% ระยะเวลาเลี้ยง 2 เดือน
            : ถ้าใช้อาหารโปรตีน 15-20% ระยะเวลาเลี้ยง 4 เดือน
      * ขนาดของอาหาร ควรมีขนาดเล็กกว่าขนาดปากปลา เพื่อลดการสูญเสียจากสารอาหารที่ใช้เพื่อเจริญเติบโต
         : เม็ดอาหารมีขนาดใหญ่ ปลากินไม่ได้ ต้องรอให้ซึมน้ำนุ่มลง จึงกัดแทะกิน
         : เม็ดอาหารมีขนาดเล็กมาก หรือเล็กเกินไป ทำให้ปลาต้องว่ายน้ำนานเพื่อกินอาหารจึงสูญเสียพลักงานบางส่วนไปจึงเหลือพลังงานเพื่อใช้เจริญเติบโตลดลง

2. การควบคุมปริมาณอาหารที่ให้ร่วมกับการตรวจสอบการเจริญเติบโต (ค่า FCR) 
        ค่าอัตราแลกเนื้อง หรือ FCR  = น้ำหนักอาหารที่ให้
                           น้ำหนักปลาที่เพิ่มขึ้น
      * ค่า FCR = 3 แสดงว่า ใช้อาหาร 3 กก. ทำให้ปลามีน้ำหนักเพิ่มขึ้น 1 กก.
                (อาหารโปรตีน 15-20% กก.ละ 20 บาท ค่าอาหาร = 60 บาท)
      * ค่า FCR = 1.5 แสดงว่า ใช้อาหาร 2 กก. ทำให้ปลามีน้ำหนักเพิ่มขึ้น 1 กก.
                (อาหารโปรตีน 25-30% กก.ละ 25 บาท ค่าอาหาร = 37.50 บาท)
      ดังนั้น ผู้เลี้ยงควรตรวจสอบความผิดปกติ หรือการเจริญเติบโตทุก 2-4 สัปดาห์ การที่ปลามีการเจริญเติบโตช้าเกิกจากสาเหตุใด เช่น อาหารละลายน้ำเร็ว หรืออาหารไม่มีกลิ่นหอมปลาป่น ปลาจึงกินแล้วพ่นคายออกมาทำให้ไม่ได้กินตามปริมาณที่ให้ หรือให้อาหารเหลือมากละลายน้ำทำให้เปลืองต้นทุนค่าอาหาร และควรมีการใช้ถาดใส่อาหารสำหรับอาหารชนิดเม็ดจมน้ำ หรืออาหารปั้นก้อน

3. การส่งเสริมให้เกิดอาหารธรรมชาติในบ่อ เป็นการลดต้นทุนค่าอาหารสำหรับการเลี้ยงปลากินพืช เช่น ปลาจีน ปลาสลิด และปลานิล และสามารถใช้ในการเตรียมบ่ออนุบาลลูกปลาได้ โดยการทำฟางหรือหญ้าหมักกับมูลสัตว์แห้ง (ไก่ เป็ด ห่าน หมู วัว)
                 ใช้อัตราของฟ้างแห้ง : มูลสัตว์แห้ง = 1 : 1 (หรือ 2 : 1 สำหรับหญ้าสด) ใส่ใน อัตรา 100-150 กก./ ไร่/เดือน โดยแบ่งเป็นกองรอบๆ มุมบ่อ วิธีการคือ นำหญ้า หรือฟางแห้งใส่ที่มุมบ่อหนาประมาณ 15-20 ซม. สลับชั้นกับมูลสัตว์เป็นชั้นๆ จนถึงผิวน้ำหรืออาจใช้ไม้รวกปักรอบๆ เพื่อป้องกันหญ้าหรือฟางลอยกระจายออกมาส่วนการเตรียมบ่ออนุบาลลูกปลา ให้ทำวิธีเดียวกันแต่ให้เตรียมบ่อใส่น้ำเพียง 30-50 ซม. ก่อนปล่อยปลา 3 วัน หากนานกว่านี้จะมีตัวแมลงศัตรูเจริญเติบโตก่อนลูกปลาและมากัดกินลูกปลาได้
                  การส่งเสริมอาหารธรรมชาติวิธีนี้ น้ำในบ่อจะเป็นสีน้ำตาลเนื่องจากจะเกิดแพลงค์ตอนสัตว์จำนวนมาก ได้แก่ พารามีเซียม โรติเฟอร์ ไรแดง หนองแดง และไส้เดือนน้ำจำนวนมาก รวมทั้งมีแบคทีเรียมาเพิ่มจำนวนเกาะที่ฟางแห้ง ซึ่งมีข้อดีกว่าการใส่มูลสัตว์หรือขี้ไก่แห้งโดยตรงในบ่อซึ่งจะทำให้น้ำเขียวเกิดแต่แพลงค์ตอนพืช มักพบปัญหาน้ำเขียวเกินและน้ำเน่าเสียทำให้ปลาขาดออกซิเจน

4. การจัดการเลี้ยงด้วยวิธีต่างๆ เช่น ปล่อยปลาไม่หนาแน่น การเลี้ยงปลาหลายชนิดรวมกันร่วมกับการส่งเสริมให้เกิดอาหารธรรมชาติเพื่อให้เกิดการใช้บ่อเลี้ยงอย่างมีประสิทธิภาพ และลดต้นทุนค่าอาหารได้ ดังนี้
      * การปล่อยปลาแบบไม่หนาแน่น เน้นส่งเสริมการเกิดอาหารธรรมชาติจะช่วยให้ปลามีอาหารเพียงพอ โดยไม่จำเป็นต้องให้อาหารมากนัก เช่น ให้อาหารเพียง 1% ของน้ำหนักตัววันละ 1 มื้อ หรือวันเว้นวันซึ่งจะสามารถลดต้นทุนค่าอาหารได้ประมาณ 50% แต่อาจต้องใช้การเลี้ยงนานกว่าการเลี้ยงแบบหนาแน่นหรือให้อาหารมาก

      * การเลี้ยงปลามากกว่า 1 ชนิดร่วมกัน ซึ่งเป็นปลาที่มีนิสัยการเลือกกินอาหารที่แตกต่างกันในลำดับชั้นของน้ำ จะไม่ส่งผลต่อการกินอาหารและได้น้ำหนักปลาอื่นเพิ่มเข้ามา 

ผลของอาหารที่มีผลต่อการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ

บทนำ
         อาหารเป็นปัจจัยหลักที่ส่งผลต่อการเจริญเติบโตและผลิตสัตว์น้ำ และเป็นต้นทุนส่วนใหญ่มากกว่า 60% ส่งผลให้เกษตรกรหรือผู้เลี้ยงปลามีความเสี่ยงที่จะขาดทุนหรือได้กำไรน้อย ซึ่งมีสาเหตุมาจากหลายปัจจัย ได้แก่ การเลือกใช้อาหารที่มีระดับโปรตีนไม่เหมาะสมกับชนิดหรืออายุของสัตว์น้ำที่เลี้ยง ส่งผลให้การเจริญเติบโตของสัตว์น้ำไม่ดี ใช้ระยะเวลาในการเลี้ยงนานขึ้น นอกจากนี้ปัจจัยจากคุณภาพอาหาร คุณภาพของโปรตีนที่มีโปรตีนจากพืชสูงมากสามารถส่งผลเสียต่อสุขภาพของปลา แหล่งของโปรตีนมาจากวัสดุที่ย่อยยาก เช่น ขนไก่ป่น หรืออาหารมีปริมาณสารอาหารที่ไม่เพียงพอได้แก่ค่าพลังงานในอาหาร ปริมาณของวิตามินซีที่ส่งเสริมระบบภูมิคุ้มกันเนื่องจากขบวนการผลิตใช้ความร้อนสูง หรือเก็บรักษาอาหารไม่ดีอาหารหมดอายุ เป็นต้น ล้วนสามารถส่งผลต่อการกินอหารและการเจริญเติบโตของสัตว์น้ำ ดังนั้นผู้เลี้ยงสัตว์น้ำจึงควรคำนึงถึงปัจจัยดังกล่าวข้างต้นและควบคุมดูแลอย่างเหมาะสม

ปัญหาในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำที่เป็นผลจากอาหาร พบว่า ปลามีการเจริญเติบโตช้า ซึ่งสามารถเกิดจากสาเหตุต่างๆ ดังนี้
1. คุณภาพของโปรตีน มีการใช้โปรตีนจากพืชทดแทนปลาป่นในปริมาณมากเกินสามารถส่งผลเสีย 2 ประการ คือ 
      * ทำให้เกิดการเสียสมดุลย์ของกรดอะมิโนในอาหาร หรือมีปริมาณไม่เพียงพอเหมาะสมกับความต้องการของปลา
      * ผลเสียต่อสุขภาพของปลา เนื่องจากโปรตีนจากพืชมีสารต้านโภชนาการ ที่ทำให้เกิดความผิดปกติของขบวนการต่างๆ ในร่างกาย เช่น ระบบการย่อยอาหาร ระบบประสาท ระบบสืบพันธุ์ เป็นต้น

2. แหล่งของโปรตีน มาจากวัสดุที่ย่อยยาก ดูดซึมหรือใช้ประโยชน์ได้น้อย แม้ว่าจะมีโปรตีนสูง เช่น ขนไก่ป่น หนัง-ขนสัตว์ หัวกุ้ง เป็นต้น ส่งผลให้ปลาเจริญเติบโตช้า และขับส่วนที่ย่อยไม่ได้ออกมาเป็นของเสีย (มูลปลา) ออกสู่สิ่งแวดล้อมในปริมาณมาก

3. ปริมาณสารอาหารที่ไม่เพียงพอ ได้แก่ ค่าพลังงานในอาหาร ปริมาณของวิตามินซี เป็นต้น
      *  ปริมาณวิตามินในอาหารไม่เพียงพอ มีสาเหตุจาก
           > ขบวนการผลิตใช้ความร้อนสูง ทำให้ขาดวิตามินที่สำคัญต่อการเสริมระบบภูมิคุ้มกันในตัวปลา เช่น วิตามินซี
           > เก็บรักษาอาหารไม่ดี หรืออาหารหมดอายุ ทำให้อาหารเปลี่ยนสภาพ เช่น ทีนเกิดเชื้อรา ส่งผลให้ปลากินอาหารลดลง
      * ค่าพลังงานในอาหาร ต้องมีมากเพียงพอสำหรับดำรงชีวิตพื้นฐานก่อน (หายใจ ว่ายน้ำ ย่อยอาหาร) จึงนำมาใช้เพื่อการเจริญเติบโต

       : อาหารมีโปรตีน 32% พลังาน 360 กิโลคาลอรี/100 กรัม  ->> ปลาเจริญเติบโตดี
       : อาหารมีโปรตีน 25% พลังาน 350 กิโลคาลอรี/100 กรัม  ->> ปลาอ่อนแอ
               ไม่พอ/ดึงโปรตีน + พลังงาน แอโมเนีย (เป็นพิษ1) ติดเชื้อง่าย นำ้หนักลด
       : อาหารมีโปรตีนต่ำกว่าความต้องการ (25%) ดึงโปรตีน ->> แอมโมเนีย (เครียดน้ำหนัดลดโตช้า)
                    หรือมีโปรตีนสูงเกิน (45-50%) ขับโปรตีนออก  ->> แอมโมเนีย (เครียดน้ำหนัดลดโตช้า)
              และมีปัจจัยร่วมกับอาหารมีพลังงานต่ำ (ไม่เพียงพอ ดึงไขมัน/แป้ง +สารคีโตแอซิด (เป็นพิษ 2)   (เครียดน้ำหนัดลดโตช้า) 

4. คุณลักษณะของอาหาร ส่งผลให้ปลากินอาหารได้น้อย เช่นแข็งเกินไป หรือละลายน้ำเร็ว

5. การกินอาหารกับคุณภาพน้ำ ปัจจัยคุณสมบัติของน้ำสามารถส่งผลให้ปลากินอาหารได้น้อย และส่งผลให้ปลาอ่อนแอขาดสารอาหารที่สร้างภูมิต้านทานและติดเชื้อตายได้ ได้แก่
        ปริมาณออกซิเจน | อุณหภูมิของน้ำ     =>>>   ย่อยอาหาร   =>>> ไม่เพียงพอสูงหรือต่ำเกินไป 

         แอมโมเนียสูง | ค่าความเป็นกรด-ด่างของน้ำสูง-ต่ำเกินไป    =>>> ปลาจะเครียดไม่กินอาหาร อ่อนแอ ติดเชื้อ-ตาย
         อาหารเหลือ-พื้นที่บ่อเน่า

ปัญหาและข้อจำกัดในการผลิตอาหารสัตว์น้ำ

บทนำ
          เกษตรกรส่วนใหญ่มักประสบปัญหาขาดทุนจากการเลี้ยงสัตว์น้ำซึ่งเป็นผลเนื่องจากอาหารที่ใช้เลี้ยงมีราคาแพง หรืออาจเป็นผลจากการให้อาหารไม่มีประสิทธิภาพ เลือกใช้อหารไม่เหมาะสมกับชนิดและอายุสัตว์น้ำหรือคุณภาพอาหารไม่ดี เนื่องจากอหารหารเป็นปัจจัยหลักที่ส่งผลต่อการเจริญเติบโตและผลผลิตสัตว์น้ำ จึงมีเกษตรกรจำนวนมากต้องการผลิตอาหารสัตว์น้ำใช้เอง ซึ่งคาดว่าสามารถลดต้นทุนได้ อย่างไรก็ตามหากเกษตรกรขาดความรู้และความเข้าใจด้านอาหารสัตว์น้ำ โดยเฉพาะการเลือกใช้วัตถุดิบที่มีคุณภาพดีไม่มีการปลอมปน หรืออุปกรณ์เครื่องมือที่ใช้ในการผลิตอาหารสัตว์น้ำแต่ละชนิดมีข้อจำกัด และจะส่งผลให้ได้อาหารคุณภาพไม่ดี ซึ่งมีโอกาสขาดทุนได้ เช่นกัน อีกทั้งเกษตรกรควรมีการรวมกลุ่มกันผลิตอาหารหรือผลิตปริมาณมากจึงจะได้วัตถุดิบที่มีราคาถูก ดังนั้น เกษตรกรจึงควรคำนึงถึงปัจจัยดังกล่าวข้างต้นด้วยอย่างพอสังเขป

การทำอาหารสัตว์น้ำสำเร็จรูปแบบพื้นบ้าน

เกษตรกรผู้เลี้ยงปลาสามารถผลิตอาหารสัตว์น้ำสำเร็จรูปขึ้นใช้ได้ในรูปแบบของอาหารเม็ดจมน้ำชนิดเปียก และแห้งโดยใช้เครื่องมือในการผลิตที่สามารถหาซื้อได้ในท้องตลาด 

สูตรอาหาร  สิ่งแรกที่เกษตรกรจะคิดทำอาหารสำเร็จรูปขึ้นใช้เองนั้น คือ จะต้องรู้ว่าต้องการใช้สูตรอาหารใดเลี้ยงสัตว์น้ำของตนเองสูตรอาอาหารสัตว์น้ำที่ดีมีข้อสังเกตดังนี้
    1. ทำให้สัตว์ฯ้ำมีการเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว แข็งแรงและมีภูมิต้านทานโรคดี
    2. ทำให้สัตว์น้ำมีอัตราการแลกเนื้อที่ดี และอัตราการรอดสูง
    3. วัตถุดิบต่างๆ ที่ใช้สามารถจัดซื้อหาได้ง่าย ราคาถูก และสะดวก ต่อการเก็บรักษา 

สารอาหารที่สัตว์น้ำต้องการ อาหารสัตว์น้ำที่ดีจะต้องมีสารอาหารที่มีคุณค่าโภชนาการครบถ้วนและสมดุล จึงจะให้สัตว์น้ำเจริญเติบโตได้ดี สารอหารหลักที่สำคัญมีดังนี้
       1. โปรตีนและกรดอะมิโนที่จำเป็น 
       2. ไขมันและกรมไขมันที่จำเป็น
       3. แป้งหรือคาร์โบไฮเดรต
       4. วิตามินและแร่ธาตุรวม

ปัจจัยสำคัญในการผลิตอาหารสัตว์น้ำ คือ 
      1. วัตถุดิบต้องบดละเอียด
      2. ส่วนที่เป็นแป้งดิน เช่น ปลายข้าว มันเส้น ควรต้มนึ่งให้สุกก่อนน้ำไปใช้ ซึ่งจะช่วยทำให้ปลาย่อยง่ายและโตดีกว่า

ชนิดของอาหารสัตว์น้ำ สามารถแยกตามชนิดการกินอาหารได้เป็น 3 กลุ่มใหญ่ คือ
    1. อาหารสำหรับปลากินพืช ปลาจีน ปลาแรด ปลานวลจันทร์ อาหารชนิดนี้จะมีส่วนผสมของแป้ง หรือพืชมากกว่ากลุ่มที่กินเนื้อ
    2. อาหารสำหรับสัตว์น้ำที่กินทั้งพืช-เนื้อ 
             > กลุ่มกินพืชมากกว่าเนื้อ ได้แก่ ปลานิล ปลาตะเพียน
             > กลุ่มกินเนื้อมากกว่าพืช ได้แก่ ปลาดุก กุ้งก้ามกราม
    3. อาหารสำหรับสัตว์ฯ้ำที่กินเนื้อ ได้แก่ ปลาช่อง ปลาปู่ ปลากราย ปลาหมอไทย กุ้งกุลาดำ ต้องการอาหารที่มีโปรตีนสูง ย่อยแป้งพืชได้น้อย ถ้าใส่แป้งมากเกินไปจะทำให้สัตว์น้ำย่อยไม่ดีอาจจะท้องอืดตายได้
*****ส่วนปลาสวยงามจะจัดกลุ่มตามชนิดของปลา ซึ่งมีทั้งกลุ่มปลากินพืช และกินเนื้อ

สารเสริม Premix ในอาหารเพื่อเพิมคุณภาพสัตว์น้ำ

สารเสริม Premix เป็นการใช้เสริมในอาหารเพื่อเสริมคุณภาพของสัตว์น้ำให้ดีขึ้น ได้แก่ พ่อแม่พันธุ์มีความสมบูรณ์พันธุ์มากขึ้น ลูกปลาสัตว์ฯ้ำ และกุ้งที่มีอัตรารอดดีขึ้น ปลาสวยงาม (ปลาคาร์พ ปลากัด ฯลฯ) มีสีเข้มเกล็ดแวววาวสวยงามขึ้น หรือใช้เป็นแปลงเพศกุ้งก้ามแราเป็นเพศผู้ทำให้ขายได้ราคาสูงขึ้น

การเสริม Agar ในอาหารเพื่อเพิ่มคุณภาพสัตว์น้ำ

     อาหารเสริม agar หรือวุ้น เป็นการเพิ่มคุณภาพอาหารสัตว์น้ำวัยอ่อน ให้ความอ่อนนุ่มและความคงตัวในน้ำได้นานและอาหารมีเนื้อสัมผัสอ่อนนุ่มคล้ายอาหารมีชีวิต ทำให้สัตว์น้ำวัยอ่อนยอมรับอาหารได้ง่ายและเร็วขึ้น สามารถเสริมสารอาหารที่เป็นประโยชน์และตรงตามความต้องการหรือเป้าหมายได้ดี และเก็บรักษาคุณภาพสารอาหารได้นานเพียงพอให้สัตว์น้ำเป็นแนวทางในการแก้ปัญหาการขาดแคลนอาหารมีชีวิต เช่น ไรแดง อาร์ทีเมีย และลดต้นทุนให้เกษตรกรได้ทางหนึ่ง