มีอะไร ในแม่น้ำ โขง? ตอนที่ 3 ปลาบึก Mekong giant catish

มีอะไร ในแม่น้ำ โขง?  

โดย สำนักศิลปากรที่ 8 ของแก่น    (ค้นคว้าและเรียบเรียง : กุลวดี สมัครไทย นักโบราณคดีชำนาญการ, Artwork : ทรัพย์อนันต์ ซื่อสัตย์)

ตอนที่ 3 "ปลาบึก" Mekong giant catish

              ปลาบึก เป็นปลาไม่มีเกล็ดที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก พบเฉพาะในแม่น้ำโขงและลำน้ำสาขาเท่านั้น ขนาดโตเต็มที่ยาวประมาณ 3 เมตร มีน้ำหนักมากกว่า 250 กิโลกรัม
              ปลาบึก ถูกจัดเป็นปลาชนิดที่มีจำนวนน้อยและใกล้จะสูญพันธุ์ [Endangered species] รู้จักกันในชื่อ Mekong giant catfish มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Pangasianodon gigas เป็นปลาที่ไม่มีฟันทั้งที่ขากรรไกรและเพดานปาก

              ถิ่นอาศัยของปลาบึก คือ ตลอดลำน้ำโขงตั้งแต่ประเทศจีน เมียนมา ลาว ไทย กัมพูชา และเวียดนามตอนใต้ แต่ไม่พบบริเวณปากแม่น้ำโขงซึ่งเป็นน้ำกร่อย ธรรมชาติของปลาบึกชอบอาศัยอยู่ในบริเวณที่มีน้ำลึกมากกว่า 10 เมตร โดยเฉพาะจุดที่เต็มไปด้วยก้อนหินโขดหินสลับซับซ้อน และถ้ำใต้น้ำ เนื่องจากปลาบึกที่มีขนาดใหญ่มักจะอาศัยถ้ำใต้น้ำเป็นที่หลบซ่อนตัว
              ประเทศไทย พบปลาบึกในแม่น้ำโขงตั้งแต่ง อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย ลงไปจนถึงอำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี แหล่งที่มีชุกชุมมาที่สุดอยู่ในเขตท้องที่จังหวัดหนองคาย โดยเฉพาะบริเวณวังปลาบึก หรืออ่างปลาบึก บ้านผาตั้ง อำเภอสังคม ที่นี่เคยจับปลาบึกได้ไม่ต่ำกว่าปีละ 40-50 ตัว ส่วนปลาบึกที่จับได้ที่จังหวัดเชียงราย ชาวประมงเชื่อว่าเป็นปลาที่อพยพย้างถิ่นมาจากวังปลาบึกที่หลวงพระบาง (กรมประมง,ออนไลน์)

              ปลาบึก ดำรงชีพด้วยการกินตะไคร่น้ำที่ขึ้นตามโขดหินเป็นอาหาร จากการสังเกตการณ์ของชาวบ้านริมแม่น้ำโขงในท้องที่จังหวัดเชียงราย พบว่าหากแม่น้ำโขงมีแก่งหินที่ทำให้เกิดวังน้ำวง ซึ่งเรียกกันว่า "คก" จุดนั้นจะมีฟองอากาศและคราบสีน้ำตาลลอยอยู่บนผิวน้ำ ชาวบ้านเรียกฟองอากาศที่เกิดขึ้นว่า "ปวกน้ำ" ซึ่งภายในปวกมักมีแมลง ตัวหนอน ไส้เดือน และเศษพืชเที่เป็นอาหารของปลาชนิดต่างๆ ซึ่งปลาบึกก็เป็นปลาอีกจำพวกหนึ่งที่ชอบกินปวกน้ำ (คณะนักวิจัยจาวบ้านเชียงของ-เวียงแก่น, 2549)

              โดยธรรมชาติแล้ว ปลาบึกจะต้องอพยพขึ้นไปวางไข่ทางตอนบนของแม่น้ำโขงในช่วงเดือนเมษายน - พฤษภาคม ของทุกปี ส่วนการอพยพกลับแม่น้ำโขงตอนล่างนั้น ยังไม่ทราบข้อมูลแน่ชัดว่าเกิดขึ้นในช่วงเวลาใด (คณะนักวิจัยจาวบ้านเชียงของ-เวียงแก่น, 2549) พรานปลาจึงอาศัยช่วงเวลานี้ในการล่าปลาบึก
              ด้วยเหตุนี้ การจับปลาบึกจึงทำได้เพียงปีละ 1 ครั้ง ซึ่งก่อนลงมือจับปลาจะต้องประกอบพิธีตามความเชื่อเสียก่อนโดย พบว่า แต่ละท้องที่ได้กำหนดช่วงวันเวลาที่เหมาะสมสำหรับทำพิธีกรรมแตกต่างกันไป

              ภาคเหนือ : มีแหล่งจับปลาบึกอยู่ที่ดอนแวง หน้าวัดหาดไคร้ อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย มีธรรมเนียมการจับปลาบึกในช่วงเดือนเมษายน - ต้นมิถุนายน ชาวประมงที่นี่มีภูมิปัญญาในการสังเกตช่วงวันเวลาที่เหมาะสม ผ่านปรากฎการณ์ธรรมชาติ 2 เรื่อง ดังนี้ 
                         (1) ก่อนที่ปลาบึกจะว่ายทวนน้ำขึ้นมา จะพบว่ามี "นกนางนวล" บินล่วงหน้า ซึ่งมาก่อนประมาณ 2-3 วัน หรือบางครั้ง ก็อาจบินมาพร้อมกับปลาบึกเลย เป็นสัญญาณให้พรานปลา ลงไหลมอง* เพื่อจับปลาบึก 
                                  (*มอง = ตาข่ายจับปลาชนิดหนึ่ง,   ไหลมอง = การปล่อยมองลงน้ำเพื่อตักปลา)

                         (2) ดอกซอมพอ สังเกตการบานของ "ดอกซอมพอ" หรือดอกหางนกยูง หากดอกซอมพอสีแดงบานเมื่อใด นั้นหมายความว่า ฤดูกาลอพยพขึ้นเหนือของปลาบึกได้มาถึงแล้ว พรานจับปลาบึกจึงใช้ดอกซอมพอในพิธีกรรมบวงสรวงปลาบึก และแม่ย่านางเรือด้วย (คณะนักวิจัยจาวบ้านเชียงของ-เวียงแก่น, 2549)

              ภาคอีสาน : การจับปลาบึกที่จุดนี้จะต้องมีพิธีกรรมใหญ่โต ที่เกิดจากความร่วมือของพรานปลาจากทั้งฝ่ายไทยและลาว ซึ่งโดยปกติแล้วทางฝ่ายลาว (เวียงจันทน์) จะเป็นเจ้าพิธี ฤดูกาลล่าปลาบึก เอาวันที่ 1 ค่ำ เดือน 3 เป็นวันเริ่มต้น และสิ้นสุดในวันแรม 7 ค่ำ เดือน 3
                         การจับปลาบึก นอกจากเพื่อเป็นอาหารแล้ว ยังนับเป็นพิธีกรรมเสี่ยงทายไปด้วยในตัวด้วย กล่าวคือหากว่าการประกอบพิธีกรรมนั้น มีการบัดพลีที่ถูกต้องก็จะทำให้จับปลาได้มาก ทำนายได้ว่าปีนั้นจะ "อยู่ดี กินหวาน บ้านเมืองจะอุดมสมบูรณ์" (ดูรายละเอียดใน ฤดีมน ปรีดีสนิท, 2530)

หลักฐานเกี่ยวกับปลาบึก ในภาคอีสาน

สรุป

              (1) ปลาบึก เป็นปลาชนิดพิเศษ ที่มีความสัมพันธ์กับสภาพภูมิศาสตร์ และระบบนิเวศวิทยาของแม่น้ำโขง มีแหล่งจับปลาบึกที่สำคัญในประเทศไทยอยู่ที่จังหวัดเชียงราย หนองคาย และอุบลราชธานี
              (2) จากหลักฐานทางโบราณคดี แสดงให้เห็นว่ามนุษย์ที่อาศัยอยู่ริมแม่น้ำโขงรู้จักและผูกพันธ์กับปลาบึกมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ และเมื่อเขาสู่สมัยประวัติศาสตร์ยุคจารีต ปลาบึกก็ได้กลายมาเป็นทรัพยากรธรรมชาติที่มีผลต่อความมั่นคงของรัฐในภูมิภาคลุ่มน้ำโขง โดยเฉพาะนครหลวงพระบาง
              (3) คุณค่าความสำคัญของปลาบึกพบอย่างน้อย 3 ประการ คือ
                       (3.1) เป็นอาหาร
                       (3.2) เป็นส่วนหนึ่งของพิธีกรรม ซึ่งน่าจะเกิดขึ้นตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่ยังไม่ทราบวัตถุประสงค์ที่ชัดเจน สำหรับสมัยปัจจุบันจะมีความเกี่ยวข้องพิธีกรรมเรื่องความอุดมสมบูรณ์
                       (3.3) เป็นทรัพยากรหายากที่ถูกำหนดให้เป็นหนึ่งในเครื่องบรรณาการที่นครหลวงพระบางต้องส่งให้กับจีนในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 25